(މިއީ ހިޖުރައިން 1320 / މީލާދީން 1902 ވަނަ އަހަރުގެ ތެރޭގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚު ދިވެހި ބަހުން ލިޔުމަށްޓަކައި، އައްސުލްޠާން އަލްޙާއްޖު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން އިސްކަންދަރުގެ އަމުރުފުޅަށް އެކުލަވާލެވުނު ކޮމިޓީން ލިޔުނު 'ދިވެހި ތާރީޚު' ފޮތުން ނަގައިގެން މިޒަމާނުގެ ބަހުރުވަޔަށް ބަދަލުކޮށްގެން ލިޔާ ސިލްސިލާ މަޒުމޫނުތަކެކެވެ.)

ހިޖުރީ ސަނަތުން 1029 (މީލާދީން 1620) ވަނަ އަހަރު، ޙުސައިން ފާމުލަދޭރި ކިލެގެފާނު އަވަހާރަވުމާ ގުޅިގެން، ކަޅުތުއްކަލާ ރަސްކަމަށް އިސްވެވެވަޑައިގަތެވެ. މި ރަސްގެފާނުގެ ރަސްމީ ނަންފުޅަކީ އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީނެވެ. ދިވެހިބަހުން ކޮލީ ނަންފުޅަކީ ކުލަ ސުންދުރަ ކައްތިރި ބަވަނަ މަހާރަދުންނެވެ. މި ރަސްގެފާނު، ކުރީގެ ދެ ރަސްކަލުންކަމުގައިވާ ޙުސައިން ފާމުލަދޭރި ކިލެގެފާނާއި އަދި އޭގެ ކުރިން ކަލާފާނު ކައިވެނިބައްލަވައިގެން އުޅުއްވި، ޢާއިޝާ ރަނިކިލަގެފާނާ ކައިވެނިބައްލަވައިގަތެވެ. މި ކަނބާފާނުގެ ބަނޑުފުޅުން މި ރަސްގެފާނަށް ފިރިހެން ދަރިކަލަކު ލިބިވަޑައިގަތެވެ. މި ދަރިކަލުންގެ ނަންފުޅަކީ އިބްރާހީމެވެ.

ދަރިކަލުން ލިބިވަޑައިގަތުމަށްފަހު، މި ރަސްގެފާނު ހަލާކުވެފައިވާ ރަސްކަމުގެ ގަނޑުވަރު އަލުން އިމާރާތްކުރެއްވިއެވެ. އަދި ގަނޑުވަރުގެ ވަށައިގެން ފާރެއް ރާނުއްވައި، އެ ފާރުގައި ބަޑިދޮރުތައް ހެއްދެވިއެވެ. މީގެއިތުރުން، ގަނޑުވަރުގެ ފާރުގެ ބޭރުން، ވަށައިގެން ފެންގަނޑެއް އޮންނާނެހެން ކަންޒެއް ކޮންނަވައި، ގަނޑުވަރުގެ ދިފާޢީ ބާރު އިތުރުކުރައްވައި، މުޅި ރަސްކަމުގެ ބާރުވެރިކަން ހަރުދަނާކުރެއްވިއެވެ.

މި ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުން ފަސްވަނަ އަހަރު، ޕޯޗުގީޒުންގެ ބަލްބާގީ (ބެއްލިއާގޯ) އޭ ކިޔުނު މީހަކު، ޕޯޗުގީޒު ބަޔަކާއެކު ހަނގުރާމައިގެ ހަތިޔާރުން ބަރާކޮށްފައި ވާ ގުރާބެއްގައި ދިވެހިރާއްޖެއާ ހަނގުރާމަކުރުމަށް އައެވެ. މިކަމާ ގުޅިގެން ރަސްގެފާނު، ވަޒީރުންނާއި، އަމީރުންނާއި، ސިފައިން އެއްކުރައްވައި، ހަނގުރާމައިގެ މައިދާނުން ފުރަގަސް ނުދިނުމަށް އެންމެންގެ ކިބައިން ޢަހުދު ހޯއްދެވިއެވެ. އެ މަޖިލީހުގައި ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު ވާހަކަފުޅު ދައްކަވައި، ކާފަރުންނާ ދެކޮޅަށް ހަނގުރާމަކުރުމަށް ހިތްވަރުދެއްވިއެވެ.

ޕޯޗުގީޒުން ރާއްޖެއަށް ހަމަލަދޭން އައިއިރު، މާލެއަކީ އެއްވެސް ދިފާޢީ ވަސީލަތެއް ގާއިމުކުރެވިފައި ނެތް ރަށެކެވެ. ރަށުގެ ވަށައިގެން ބޮޑުފާރެއް ނުވަތަ ބުރުޒެއްވެސް ނެތެވެ. ހަމައެކަނި އޮތީ ފަސް ބޮޑުބަޑިއެވެ. ނަމަވެސް، ދިވެހި މުސްލިމުން ޤައުމު ދިފާޢުކުރުމަށް ކެރިގެން ތެދުވެ، އެ މަދު ވަސީލަތްތަކާއެކުވެސް، ހިތްވަރާއެކު ކުރިމަތިލިއެވެ. ދުޝްމަނުންގެ ގުރާބުތަކުން ބަޑިޖަހަމުން ދިޔަ ނަމަވެސް، ދިވެހިންގެ ހިތްވަރާއި ޢަޒުމުގެ ކުރިމަތީގައި އެންމެ ފަހުން ބަލިވެ، މައިދާން ދޫކޮށް ފިލައިގެން ދިޔައެވެ. މި ހަނގުރާމައިގައި މުސްލިމުންނަށް ލިބުނު ގެއްލުން ކުޑައެވެ. ނަމަވެސް، ޕޯޗުގީޒުން ގޯވާއަށް ފުރައިގެން ދަމުން، ދިޔައީ މާލެއަތޮޅު ވިލިނގިއްޔަށް އަރައި އެރަށު މިސްކިތުގައި ހުޅުޖަހާފައެވެ. މި ހާދިސާ ހިނގީ ހިޖުރައިން 1034 (މީލާދީން 1624/1625) ވަނަ އަހަރުއެވެ.

މި ހަނގުރާމައިން ލިބުނު ތަޖުރިބާގެ އަލީގައި، ބޮޑުރަސްގެފާނު ރާއްޖޭގެ ދިފާޢީ ނިޒާމު ވަރުގަދަކުރެއްވުމަށް މަސައްކަތް ފެއްޓެވިއެވެ. ރަސްކަމުގެ ގަނޑުވަރާ ގުޅުވައިގެން ބޮޑުކޯއްޓޭ ބިނާކުރައްވައި، ބުރުޒު ހައްދަވައި، ބަޑިދޮރުތައް ކެނޑުއްވިއެވެ. މާލޭގެ އެހެނިހެން ސަރަޙައްދުތަކުގައިވެސް ބުރުޒުތައް ހައްދަވައި ބަޑިދޮރުތައް ކެނޑުއްވިއެވެ. ކޮންމެ ދެ ބުރުޒެއްގެ ދެމެދުގައި ފާރު ރާނުއްވައި، އެ ފާރުތަކުގައިވެސް ބަޑިދޮރުތައް ކެނޑުއްވިއެވެ. މިގޮތުން، ދުޝްމަނުންނަށް ރަށުތެރެއަށް ވަދެވޭނެ އެއްވެސް މަގެއް ނޯންނާނެހެން ހެއްދެވިއެވެ. މީގެ އިތުރުން، ރަށް ވަށައިގެން ތޮށި ލައްވައި، އޮޑިދޯނިފަހަރު ވަދެނިކުތުމަށް ނެރުތައް ކެނޑުއްވިއެވެ. މި ހުރިހާ މަސައްކަތެއްވެސް ކުރެއްވީ ޤައުމުގެ ސަލާމަތާއި ރައްކާތެރިކަން ކަށަވަރުކުރެއްވުމަށެވެ.

ރަސްކަމުގެ ދިފާޢީ ބާރު ހަރުދަނާކުރެއްވުއްވުމުގެ ގޮތުން، މާލޭގެ ސަލާމަތީ ނިޒާމު ވަރުގަދަކުރެއްވުމަށްފަހު، ރާއްޖޭގައި ހަނގުރާމައިގެ ހަތިޔާރުގެ ގޮތުގައި ބޭނުންކުރާނެ ބޮޑުބަޑި މަދުކަމުން، އިތުރު ބަޑި ހޯއްދެވުމަށް އަސޭކަރައަށް އޮޑިއެއް ފޮނުއްވިއެވެ. މި ދަތުރުގެ ނިޔަމިކަމުގެ މަޤާމު ޙަވާލުކުރެއްވީ ކުނބުރުދޫ ޢަލީ މާލިމީއާއެވެ. މި އޮޑިން އަސޭކަރައިން ސާދަ ރަތުލޯ ބަޑި ގަނެގެން ގެނެވުނެވެ. އޭގެ ފަހުން، މާތްރަސްކަލާނގެ ވާގިފުޅާއެކު، ބޭރުގެ އުޅަނދުފަހަރު ދިވެހިރާއްޖޭގެ ފަރުތަކަށް އަރައި ހަލާކުވުމުގެ ސަބަބުން އިތުރު ގިނަ ޢަދަދެއްގެ ބަޑި ލިބުނެވެ. މިފަދަ އުޅަނދުފަހަރު ފަރަށް އަރައި ހަލާކުވުމުން، އޭގައި ތިބޭ މީހުން އަމިއްލަ ފުރާނަ ސަލާމަތްކުރުމަށް ލުއި، ފަސޭހައިން ގެންދެވޭ ތަކެތި ހިފައިގެން ނަވުގެ ބައްތެއްޔަށް އަރައި ފުރައިގެންދެއެވެ. އޭގެ ސަބަބުން، ނަވުގައި ބާކީ ހުންނަ ހުރިހާ މުދަލެއް ލިބިގެންދަނީ ދިވެހިންނަށެވެ.

ދެން، ބޮޑުރަސްގެފާނުގެ ވެރިކަން ހަރުދަނާވެ، ކާމިޔާބީ ލިބިވަޑައިގަނެ، މި ރަސްގެފާނުގެ އިބްރާހީމޭ ކިޔުނު ދަރިކަލުން ބޮޑުފުޅުވެފައި ވަނިކޮށް، އެ ދަރިކަލުންގެ މަންމާފުޅުގެ އެއްބަނޑު އެއްބަފާ ބޭބެ، ސާމިޔާ ފާށަނާ ކިލަގެފާނު ރަސްކަމަށް އަތުލެއްވުމަށް މަސައްކަތް ކުރެއްވިއެވެ. މި ފާށަނާ ކިލަގެފާނު ބަޣާވާތްކުރައްވައިގެން ހުންނެވީ ފާދިއްޕޮޅު މާފިލާފުށީގައެވެ. ބޮޑުރަސްގެފާނު، އޭނާ ހައްޔަރުކުރެއްވުމަށް މާފިލާފުއްޓަށް މާލެއިން ސިފައިންގެ ބަޔަކު ފޮނުއްވިއެވެ. ނަމަވެސް އެ ސިފައިން ގޮސް އެ ކިލަގެފާނާ ހަނގުރާމަކޮށް ބަލިވެގެން މާލެ އައެވެ. މިފަދައިން އެތައް ފަހަރެއްގެ މަތިން ސިފައިން ފޮނުއްވި ނަމަވެސް، ފާށަނާ ކިލަގެފާނު ހައްޔަރުކުރެވޭގޮތް ނުވިއެވެ. ދެން ރަސްގެފާނު އިޚްތިޔާރުކުރެއްވި ސިޔާސަތަކީ ފާށަނާ ކިލަގެފާނުގެ ސިފައިންގެ ތެރެއިން ވަކިވަކިން ފެންނަ މީހުން ހިއްޕަވައި ހައްޔަރުކުރައްވަމުން ގެންދެވުމެވެ. މިގޮތަށް އޭނާގެ ސިފައިން ހައްޔަރުވެ، އޭނާއަށް އެހީތެރިވާނެ ބަޔަކު މަދުވުމާއެކު، މާފިލާފުށިން ފިއްލަވައިގެން މަލިކަށް ވަޑައިގެންނެވިއެވެ. ދެން ބޮޑުރަސްގެފާނު އޭނާ ހިފުމަށްޓަކައި މާލެއިން ސިފައިންގެ ބަޔަކު މަލިކަށް ފޮނުއްވިއެވެ. މި ސިފައިންނަށް މަލިކަށް ދެވުނުއިރު، އޭނާ އެރަށުގެ މިސްކިތެއްގައި އިންނަވަނިކޮށް ހިފައި ހައްޔަރުކުރައްވައި، ދެފައިވާންފުޅުގައި ރިހި ހިލިހިލާ އަޅުއްވައިގެން މާލެއަށް ގެންނެވިއެވެ. އޭގެ ފަހުން އޭނާ ފުވައްމުލަކަށް އަރުވާލެއްވިއެވެ. އޭނާ އަވަހާރަވީ އެ ރަށުގައެވެ.

ސާމިޔާ ފާށަނާ ކިލަގެފާނު މާފިލާފުއްޓަށް ވަޑައިގެޑައިގެންނެވި ތާރީޚާއި ސަބަބު ދިވެހި ތާރީޚުގައި ބަޔާންކޮށްފައި ނުވިނަމަވެސް، އޭނާއަކީ ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަސްގެފާނަށް އުރެދި، ބާރުގަދަކަން ދައްކައި، މާފިލާފުށީގައި ހުންނަވައިގެން އަމިއްލަފުޅަށް ރަސްކަލެއްގެ ގޮތުގައި ނަންދެއްވައި، އުތުރުގެ ރައްޔިތުން ހައްލައިގެން، މާލޭގެ ސަރުކާރަށް އުތުރުން ލިބެންވާ ތަކެތި އަތުލައްވައިގެން ބަޣާވާތްކުރެއްވި ބޭފުޅެކެވެ. ނަމަވެސް، އޭނާއަކީ މާލޭގައި ރަސްކަން އޮތް ފަދައިން ރަސްމީކޮށް ރަސްކަމެއް އެކަށައަޅުއްވައިގެން ހުންނެވި ބޭފުޅެއް ނޫނެވެ.

ޢިމާދުއްދީން ރަދުން އެ ސާލިޔާ ފާށަނާ ކިލަގެފާނު ހިއްޕެވުމާއެކު، ރަސްކަން ފުރިހަމަވެ، ދުޝްމަނުންގެ ކިބައިން ސަލާމަތްވެ، އެ ރަދުންގެ ރަސްކަމުގެ ދަށަށް މުޅި ދިވެހިރާއްޖޭގެ އެންމެހައި ރަށްތައް އައެވެ. މި ރަސްގެފާނަކީ ކީރިތި، ޙިކުމަތްތެރި ރަސްކަލެކެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަސްކަން ނިކަމެތިވެފައިވަނިކޮށް، ރަސްކަމުގެ މަތިވެރިކަން އާލާކުރައްވައި ފުރިހަމަ ކުރެއްވީ މި ރަސްގެފާނެވެ. އަދި މި ރަސްގެފާނު ރައްޔިތުންގެ ކިބައިން އަނިޔާވެރިކަމާއި ފިތުނަފަސާދަ ނައްތާލެއްވިއެވެ.

އެހެންނަމަވެސް، މި ރަދުންނަކީ ހަރުކަށި އަދި ކޯފާ ގަދަ ރަސްކަލެކެވެ. މިކަމުގެ ހެތްކެއްގެ ގޮތުން، އޭރު ފަނޑިޔާރުކަމުގައި ހުންނެވި އައްޑޫ މީދޫ މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީން ބޮޑުފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު، އެއް ދުވަހަކު ކިޔުއްވި ޚުޠުބާއެއްގައި ރަސްގެފާނަށް ދުޢާކުރެއްވުމުގައި އެންމެ ބަހެއް ބަދަލުކުރެއްވުނު ކަމަށްޓަކައި ކޯފާވެވަޑައިގެން، އޭނާއާއި އޭނާގެ ތިން ދަރިކަލުން އޭނާގެ ރަށަށް އަރުވާލެއްވިއެވެ. އެ ތިން ދަރިކަލުންނަކީވެސް ވަރަށް ބޮޑެތި ޢިލްމުވެރިންނެވެ. މީގެ ފަހުން، ކަލާފާނުގެ ޒަމާނުގައި ފަނޑިޔާރުކަމުގައި ހުންނެވި ފޮނަދޫ މުޙައްމަދު ފަނޑިޔާރު ތަކުރުފާނު ގެންނަވައި، އޭނާއާ ފަނޑިޔާރުކަން ޙަވާލުކުރެއްވިއެވެ.

29 އަހަރު ރަސްކަންކުރެއްވުމަށްފަހު، ހިޖުރައިން 1058 ވަނަ އަހަރުގެ ޝައްވާލު މަހުގެ 5 ވަނަ ދުވަހު (މީލާދީން 1648 ވަނަ އަހަރުގެ އޮކްޓޯބަރު މަހުގެ 23 ވަނަ ދުވަހު) ބޮޑުރަސްގެފާނު އަވަހާރަވިއެވެ.