(މިއީ ހިޖުރައިން 1320 / މީލާދީން 1902 ވަނަ އަހަރުގެ ތެރޭގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚު ދިވެހި ބަހުން ލިޔުމަށްޓަކައި، އައްސުލްޠާން އަލްޙާއްޖު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން އިސްކަންދަރުގެ އަމުރުފުޅަށް އެކުލަވާލެވުނު ކޮމިޓީން ލިޔުނު 'ދިވެހި ތާރީޚު' ފޮތުން ނަގައިގެން މިޒަމާނުގެ ބަހުރުވަޔަށް ބަދަލުކޮށްގެން ލިޔާ ސިލްސިލާ މަޒުމޫނުތަކެކެވެ.)
އިސްކަންދަރު ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގެ ފަހުކޮޅުގައި ދިވެހިރާއްޖެއަށް ސައްޔިދު ޢަބްދުއްރައްޒާޤްގެ ދަރިކަލުން ސައްޔިދު މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނޭ ކިޔުނު ދަންނަބޭކަލަކު ދުރުވިއެވެ. މިކަލޭގެފާނަކީ ޙަސަނުގެފާނާއި ޙުސައިނުގެ ފާނުގެ ދަރިކޮޅުން ދުރުވެ ހުންނެވި ސައްޔިދު ބޭކަލެކެވެ. އެކަލޭގެފާނު އުފަންވީ ޝާމްކަރައިގެ (މިހާރުގެ ސޫރިޔާގެ) ޙަމާތޭ ކިޔުނު ރަށުގައެވެ. އެކަލޭގެފާނު ތަޢުލީމު ޙާޞިލްކުރެއްވީ މިޞްރުގެ ޖާމިޢުލް އަޒްހަރުންނެވެ. މިގޮތުން އެތަނުން އެޒަމާނުގެ ބޮޑު ދަންނަބޭކަލެއް ކަމުގައިވާ އަޙްމަދު އަލްބިޝްބީޝީގެ އަރިހުން އެކަލޭގެފާނު ޢިލްމު ޙާޞިލްކުރެއްވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ޒަމާނުގެ އަހުލުވެރިންނަށް ވުރެ ބޮޑަށް ޢިލްމު ޙާޞިލްކުރެއްވުމަށް ފަހު، ޙައްޖުވެރިންނާއެކު މިޞްރުން ނިކުންނެވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނާއެކު އެކަލޭގެފާނުގެ ކޮއްކޮ ސައްޔިދު ޠާހާވެސް ނިކުންނެވިއެވެ. މީހުންނަށް ފައިދާކުރަނިވި ޢިލްމުން އެ ދެބޭކަލުން ވާރޭވިލާގަނޑެއް ފަދައެވެ. ދެން މައްކާއާއި މަދީނާއަށް ދުރުވެ ޙައްޖުވެ މަދީނާވެ، ޢުމްރާވެގެން (ޔަމަނުކަރައިގެ) މަޚާއަށް ދުރުވިއެވެ.
ދެން އެ ދެބޭކަލުންގެ އަޅުންނާއި ޚާދިމުންނައިގެން މަންގަލޫރުގެ ޞޫފުކާކާއޭ ކިޔުނު ވިޔަފާރިވެރިއެއްގެ ނަވަށް އަރުއްވައިގެން މަންގަލޫރަށް ދުރުވެއްޖެއެވެ. ދެން ޞޫފުކާކާ އެކަލޭގެފާނު ވަރަށް މާތް ތަނަކަށް ބާލައި ވަރަށް މާތްކޮށް ހިތިއެވެ. ދެން މަލާބާރީންގެ ގިނަމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްމައްޗަށް ޢަބްދުލްޤާދިރުގެފާނުގެ (ސޫފީ) ޠަރީޤަތަށް ވަންނަމުންދިޔައެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނުގެ މުރީދުންނާއިގެން މަލާބާރީކަރާގައި ހިންގަވައި އަމުރުމަޢުރޫފުކުރައްވައި މުންކަރާތްތައް ނަހީކުރައްވައި، ޤާދިރީ ޠަރީޤަތަށް މީހުންނަށް ގޮވާލައްވައި ބިދުޢަތައް މުގުރެއްވިއެވެ.
ދެން އެތަނުން ނަވަކަށް އަރުއްވައިގެން އަސޭކަރައަށް ދުރުވެ ޢިއްޒަތާއި މަތިވެރިކަމާއެކު އަސެޔަށް ފޭބެންނެވިއެވެ. އަސޭގެ ގިނަ މީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ޠަރީޤަތަށް ވަދެއްޖެއެވެ. އަސޭކަރައިން ގިނަ ބިދުޢަ މުގުރުއްވައި ސުންނަތް ދިރުއްވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނު މަލާމާތްކުރާ މީހުންގެ މަލާމާތަކަށް ބިރެއްނުގަންނަވައެވެ. އެކަލޭގެފާނާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ކޮއްކޮ އެރަށު އެއްގަމުގައި ހިންގަވާނަމަ ހިންގަވާ ގޮތަކީ ތަޚުތެއްގައި އިށީންނަވައި ބަޔަކު މީހުން އެ ތަޚުތު އުފުއްލައިގެން ގެންދަނީއެވެ. މިގޮތުގެ މަތީން އެ ދެބޭކަލުން ތަންތަނަށް ދުރުވާއިރު އެ ބޭކަލުންގެ ބޯމައްޗަށް ފެހިކުލައިގެ ސަތަރިއެއް (ކުޑައެއް) ނަގާފައި ހުރެއެވެ. އަދި ދެބޭކަލުން ދުރުވާ ކޮންމެ ތަނަކަށް ފެހިކުލައިގެ ބޮޑު ދިދައެއް ނަގައިގެން ގެންދެއެވެ. އެ ދިދައިގެ މެދުގައި ޢަބްދުލްޤާދިރުގެފާނުގެ ނަންފުޅު ލިޔެފައި އޮވެއެވެ. މިގޮތުން އެ ދެބޭކަލުންނެކޭ ޝާހީ ރަަސްކަލުންނެކޭ ތަފާތެއްނުވެއެވެ.
މިގޮތުގެ މަތީން އަސޭކަރައިގައި ހުންނެވުމަށްފަހު ދިވެހިރާއްޖޭގައި ބިދުޢައާއި މުންކަރާތް ގިނަ ވާހަކަ އައްސަވައި، އަވަސްވެގެން އޭނާގެ ސިފައިންނާއި، ޚާދިމުންނާއި، މުރީދުން ގޮވައިގެން ނަވަކަށް އަރުއްވައިގެން މާލޭގެ ބަނދަރަށް ދުރުވެއްޖެއެވެ. އެއީ ހިޖުރައިން 1097 ވަނަ އަހަރުގެ ރަބީޢުލްއައްވަލް މަހުގެ 14 ވަނަ ދުވަހެވެ. އެ ދުވަހުގެ އިރުއޮއްސުމުގެ ކުރިން އިސްކަންދަރު ރަސްގެފާނު އޭނާއަށް މާތްކޮށް ހިއްތަވައި މާލެ ބޭލުއްވިއެވެ. އަނެއް ދުވަހު ފަތިސްވެ އަލިވީމާ ރަސްގެފާނު ނުކުމެވަޑައިގެން ގުޅަކުޅޭ ފަސްގަނޑުގައި ޢިއްޒަތުގެ ތަޚުތުގައި އިށީނދެވަޑައިގެންނެވިއެވެ. ދެން ވަޒީރުންނާއި ލަސްކަރީން ބެރުދުންމާރިތާޅަފިލީގައި ސައްޔިދު ކަލޭގެފާނު ބަލައިފޮނުއްވިއެވެ. ދެން ސައްޔިދު ކަލޭގެފާނު އޭނާގެ ތަޚުތުގައި އިށީންނަވައިގެން އުފުއްލެވިގެން ދުރުވިއެވެ. ދުރުވިއިރު އޭނާގެ ދިދަ ހުރީ އޭނާގެ ކުރިމަތީގައެވެ. އަދި ފެހިކުލައިގެ ސަތަރި (ކުޑަ) ބޯމައްޗަށް ނެގިފައި ހުއްޓެވެ. އަދި އެގޮތަށް ދުރުވިއިރު އޭނާގެ މުރީދުންނާއި ޚާދިމުން އައީ ސަލާމާއި ޞަލަވާތްލެއްވި ނަބީކަލޭގެފާނަށާއި ޢަބްދުލްޤާދިރުގެފާނަށް މަދަޙަކިޔަމުންނެވެ.
ސައްޔިދު ކަލޭގެފާނު މިގޮތުގެ މަތީން ދުރުވެ އޭނާގެ ތަޚުތު ރަސްގެފާނުގެ ތަޚުތުގެ ކުރިމަތީގައި ބެހެއްޓުނެވެ. ދެން ރަދުންނާއި އެކަލޭގެފާނު ތަޚުތުން ތެދުވެވަޑައިގެން ކޮނޑާއިކޮނޑުޖައްސަވައި ސަލާމްކުރެއްވުމަށް އަވަސްވެ ވަޑައިގެންނެވި ތަންވަޅު ރަދުންގެ ފަގުޑިކޮޅާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ފަގުޑިއާ ޖެހި ރަދުންގެ ފަގުޑިކޮޅު ބިންމައްޗަށް ވެއްޓުނެވެ. މިކަމާ ރަދުން ސިހިވަޑައިގެން ބިރުފުޅުގަތެވެ. ނަމަވެސް އެކަމާއެކު ވެސް ސައްޔިދު ކަލޭގެފާނަށް ވަރަށް މާތްކޮށް ހިއްތެވިއެވެ. އަދި އޭނާއަށް އެތަކެއް އިނާމެއް ދެއްވިއެވެ. އަދި އޭނާގެ އަރިހަށް ޢިލްމު އުނގެނޭން މީހުން ފޮނުއްވައި ޢިލްމު އުނގެނޭން އަމުރުކުރެއްވިއެވެ.
ދެން އެ ދެބޭކަލުންގެ އަޅުންނާއި ޚާދިމުންނައިގެން މަންގަލޫރުގެ ޞޫފުކާކާއޭ ކިޔުނު ވިޔަފާރިވެރިއެއްގެ ނަވަށް އަރުއްވައިގެން މަންގަލޫރަށް ދުރުވެއްޖެއެވެ. ދެން ޞޫފުކާކާ އެކަލޭގެފާނު ވަރަށް މާތް ތަނަކަށް ބާލައި ވަރަށް މާތްކޮށް ހިތިއެވެ. ދެން މަލާބާރީންގެ ގިނަމީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ އަތްމައްޗަށް ޢަބްދުލްޤާދިރުގެފާނުގެ (ސޫފީ) ޠަރީޤަތަށް ވަންނަމުންދިޔައެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނުގެ މުރީދުންނާއިގެން މަލާބާރީކަރާގައި ހިންގަވައި އަމުރުމަޢުރޫފުކުރައްވައި މުންކަރާތްތައް ނަހީކުރައްވައި، ޤާދިރީ ޠަރީޤަތަށް މީހުންނަށް ގޮވާލައްވައި ބިދުޢަތައް މުގުރެއްވިއެވެ.
ދެން އެތަނުން ނަވަކަށް އަރުއްވައިގެން އަސޭކަރައަށް ދުރުވެ ޢިއްޒަތާއި މަތިވެރިކަމާއެކު އަސެޔަށް ފޭބެންނެވިއެވެ. އަސޭގެ ގިނަ މީހުން އެކަލޭގެފާނުގެ ޠަރީޤަތަށް ވަދެއްޖެއެވެ. އަސޭކަރައިން ގިނަ ބިދުޢަ މުގުރުއްވައި ސުންނަތް ދިރުއްވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނު މަލާމާތްކުރާ މީހުންގެ މަލާމާތަކަށް ބިރެއްނުގަންނަވައެވެ. އެކަލޭގެފާނާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ކޮއްކޮ އެރަށު އެއްގަމުގައި ހިންގަވާނަމަ ހިންގަވާ ގޮތަކީ ތަޚުތެއްގައި އިށީންނަވައި ބަޔަކު މީހުން އެ ތަޚުތު އުފުއްލައިގެން ގެންދަނީއެވެ. މިގޮތުގެ މަތީން އެ ދެބޭކަލުން ތަންތަނަށް ދުރުވާއިރު އެ ބޭކަލުންގެ ބޯމައްޗަށް ފެހިކުލައިގެ ސަތަރިއެއް (ކުޑައެއް) ނަގާފައި ހުރެއެވެ. އަދި ދެބޭކަލުން ދުރުވާ ކޮންމެ ތަނަކަށް ފެހިކުލައިގެ ބޮޑު ދިދައެއް ނަގައިގެން ގެންދެއެވެ. އެ ދިދައިގެ މެދުގައި ޢަބްދުލްޤާދިރުގެފާނުގެ ނަންފުޅު ލިޔެފައި އޮވެއެވެ. މިގޮތުން އެ ދެބޭކަލުންނެކޭ ޝާހީ ރަަސްކަލުންނެކޭ ތަފާތެއްނުވެއެވެ.
ސައްޔިދު ކަލޭގެފާނު މިގޮތުގެ މަތީން ދުރުވެ އޭނާގެ ތަޚުތު ރަސްގެފާނުގެ ތަޚުތުގެ ކުރިމަތީގައި ބެހެއްޓުނެވެ. ދެން ރަދުންނާއި އެކަލޭގެފާނު ތަޚުތުން ތެދުވެވަޑައިގެން ކޮނޑާއިކޮނޑުޖައްސަވައި ސަލާމްކުރެއްވުމަށް އަވަސްވެ ވަޑައިގެންނެވި ތަންވަޅު ރަދުންގެ ފަގުޑިކޮޅާއި އެކަލޭގެފާނުގެ ފަގުޑިއާ ޖެހި ރަދުންގެ ފަގުޑިކޮޅު ބިންމައްޗަށް ވެއްޓުނެވެ. މިކަމާ ރަދުން ސިހިވަޑައިގެން ބިރުފުޅުގަތެވެ. ނަމަވެސް އެކަމާއެކު ވެސް ސައްޔިދު ކަލޭގެފާނަށް ވަރަށް މާތްކޮށް ހިއްތެވިއެވެ. އަދި އޭނާއަށް އެތަކެއް އިނާމެއް ދެއްވިއެވެ. އަދި އޭނާގެ އަރިހަށް ޢިލްމު އުނގެނޭން މީހުން ފޮނުއްވައި ޢިލްމު އުނގެނޭން އަމުރުކުރެއްވިއެވެ.
ކިޔުންތެރިންގެ ހިޔާލު