މިއީ 21 އޮގަސްޓު 1953 ގައި އިންޤިލާބަކުން، ސުމުއްވުލްއަމީރު މުޙައްމަދު އަމީން ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ 10 އަހަރުވީ ވެރިކަން ނިމުމަކަށް ގެނައިތާ އެއް އަހަރު ފުރިގެން ހިޖުރައިން 1373 ވަނަ އަހަރުގެ ޙައްޖު މަހުގެ 11 ( މީލާދީން 1954 ވަނަ އަހަރުގެ އޮގަސްޓު މަހުގެ 11) ވަނަ ދުވަހު ނެރުނު ސަރުކާރުގެ ޚަބަރުގެ "ޙަޤީޤީ މިނިވަން ދުވަހުގެ" ޚާއްޞަ ނަންބަރުގައި މާފަންނު ގުލްފާމުގޭ އަލްއުސްތާޛު ޢަދުނާން ޙުސައިން ލިޔުއްވާފައިވާ މަޒުމޫނެކެވެ. މަޒުމޫނު މި ހިއްސާކޮށްލަނީ ޢަރަބި ބަހުން ލިޔެފައި ހުރި ލަފުޒުތައް ތާނައަށް ބަދަލުކޮށްގެންނެވެ.
ޢިންޤިލާބް
މަތީގައި، އެވާ ޢުންވާން ތިޔަބޭފުޅުންގެ ކުރިފުޅުމައްޗަށް މިގެނައީ އޭގެ މާނަ ތިޔައިން ހަމަ އެއްބޭފުޅަކަށް ވެސް އޮޅިވަޑައިގެންފައި އޮވެދާނޭ ހީވެގެނެއްނޫނެވެ. އެއާއިމެދު ތިއަބޭފުޅުންގެ މަޢުލޫމާތުގެ ދާއިރާ ހަނިކަމަށް ވިސްނިގެނެއްވެސް ނޫނެވެ. ހަމައެކަނި މިމުނާސަބަތުގައި އަޅުގަނޑުމެންގެ ކުރިމައްޗަށް ގެނައުމަށް އެންމެ އެކަށީގެންވާ އެއް ޢުންވާނަކީ، މިއީއޭ ހީވެގެންނެވެ. އާދޭހެވެ! އަޅުގަނޑުގެ މިއަދުގެ މައުޟޫޢަކީ، އިންޤިލާބެވެ.
އަޅުގަނޑަށް ވިސްނޭ ގޮތުގައި، މިލަފުޡުގެ މާނައަކީ، އެއް ޙާލަތަކުން އަނެއް ޙާލަތަކަށް، އެއް ގޮތަކުން އަނެއް ގޮތަކަށް، ބަދަލުވެގެންދިއުމެވެ. ޞިނާޢީގޮތުންނާއި، ޒިރާޢީގޮތުން، ޢިލްމީގޮތުންނާއި އަދަބީގޮތުން ތިޖާރީގޮތުންނާއި، ސިޔާސީގޮތުން، މިއިން ކޮންމެ ގޮތަކުންމެ އަންނަ ބޮޑު ބަދަލަކީ، އެގޮތަކުން އަންނަ އިންޤިލާބެކެވެ. ވޭތުވެދިޔަ ޒަމާނުގައި ކަންހިނގާފައިވާ ގޮތްތަކާއި، ދުނިޔޭގެ ތާރީޚުގެ މައްޗަށް ނަޡަރުހިންގާލި ކޮންމެ މީހަކަށްމެ އަޅުގަނޑު މިދެންނެވި އެކި ގޮތްގޮތުން އައިއްސާހުރި އިންޤިލާބުތައް ފެންނާނެކަމާއި މެދަކު ކުޑަވެސް ޝައްކެއްނެތެވެ. މިއިން ކޮންމެ ރޮނގަކުންމެ އެކިއެކި ޤައުމު ދެކިފައިވާ އިންޤިލާބުތައް، ޢަދަދުކުރެވޭ ވަރަށްވުރެވެސް ގިނަވާނެއެވެ.
މީލާދީ ގޮތުން 16 ވަނަ ޤަރުނާއި، 17 ވަނަ ޤަރުނުގެ ތެރޭގައި، ޔޫރަޕުގެ ބައެއް ރަށްރަށުގައި އެއައި "ޢިލްމުގެ އާ އުފަންވުން" ހިމެނޭނީ ދުނިޔެ ދުށް އެންމެ ވަރުގަދަ ޢިލްމީ އިންޤިލާބުކަމަށެވެ. އާދޭހެވެ! މިދެންނެވި ޗާލު ގަސްތައް ހެދިފޯދިގެން އޭގެ ފަރި މާތައް އެންމެ ފުރަތަމަ ފޮޅެންފެށީ، އިޓަލީވިލާތުގެ ފްލޯރެންސްގައެވެ. 18 ވަނަ ޤަރުނުގެ ތެރޭގައި އިނގިރޭސިވިލާތުގައި އަންނަންފެށި ޞިނާޢީ އިންޤިލާބާއި އެއިން ދުނިޔެއާއި، އިންސާނީ ޙަޔާތަށް އައި ބަަދަލަށްވެސް، އިންޤިލާބުގެ ލިސްޓްގައި ދޭންޖެހެނީ މަތިވެރި މަޤާމެކެވެ. އަޅުގަނޑު މިދަންނަވަނީ، ޕަންޑިތު ޖަވާހިރުލާލު ނެހުރޫ އޭނާގެ ދަރިކަނބަލުންނަށް ލިޔުއްވި ސިޓީތަކުން އެކުލެވުނު ތާރީޚީ ފޮތުގައި އެވާ ފަދައިން "ބޮޑު މެޝިނުގެ އައުމުން" އިންސާނުންގެ ދިރިއުޅުމަށް އައި ވަރުގަދަ އެދެވޭ ބަދަލުތަކުގެ ވާހަކައެވެ. އޭގެ ނަތީޖާތައް ހިމަނާކޮޅުންނުލާހައި ގިނައެވެ. އިޝްތިރާކީ އުޞޫލުގެ ބިންގައު ދުނިޔޭގައި އެޅެންފެށުންވެސް ހިމަނަންޖެހެނީ މިކަންތައްތަކުގެ ތެރެއިން އެއްކަމެއްކަމުގައެވެ. އާދެހެވެ! އެއީ ޞިނާޢީ އިންޤިލާބުގެ ނަތީޖާތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ މުހިއްމު ކަންތަކެވެ.
އިޝްތިރާކީ އުޞޫލުގެ ބިންގައު އެޅެންފެށުމުގެ ސަބަބުން ދުނިޔެއަށް އައީ ރަނގަޅެއްތޯ ނުވަތަ ނޫންތޯ ބެލުމުގެ މަސައްކަތާއި، އަޅުގަނޑުގެ މި މަޟްމޫނަކު ކުރިމަތިލާކަށް ނެތީމެވެ. އެކަންތައް ވެފައި އޮތްގޮތަކަށް ވިޔަދެނީއެވެ. އެމައުޟޫޢަށް އިންޞާފުކޮށް އެކަމުގެ ޙަޤީޤަތް ހާމަކުރަން އެދޭބަޔަކު ކުރިޔަދެނީއެވެ.
1789 މ ވަނަ އަހަރު ފަރަންސޭސިވިލާތުގައި، އެތަމްޘީލުވީ އިންޤިލާބުގެ ޢާއްމުކަން ބޮޑެވެ. އެހިނގި ޙާދިޘާތަކާއި 14 ވަނަ ލުއީގެ މަޖާ ޖޯޝީ އަދި ޙައިރާންވާފަދަ ދިރިއުޅުއްވުމާއި، ސޯޅަވަނަ ލުއީގެ ހިތާމަވެރި ނިމުމުގެ ޞަރީޙަކަން ބޮޑެވެ. މިއިންޤިލާބަށްފަހު ސިޔާސީ ގޮތުން މީހުންގެ ޚިޔާލަށް އައީ ވަރަށް ތަފާތު ބަދަލުތަކެކެވެ. އެރޮނގުން ލިބުނީ ވަރަށް ފުރިހަމަ މިނިވަންކަމެކެވެ.
1917 މ ވަނަ އަހަރު ރޫސީވިލާތުގައި އައި އިންޤިލާބް ބައެއް މީހުންގެ ނަޡަރުގައި އަދި މިއަށްވުރެވެސް ވަރުގަދައެވެ. ޒަމާނުއްސުރެ ރަސްކަންކުރައްވަމުން ވަޑައިގަތް ޒާރުންގެ ޙުކޫމަތު އެއިންޤިލާބަށްފަހު އުވާލެވުނީއެވެ. ލެނިން އާ ސަރުކާރެއް އުފެއްދީއެވެ، އާދޭހެވެ! ޖަރުމަނުވިލާތުގައި، އުފެދުނު މަޝްހޫރު ކާލް މާކްސްގެ ޚިޔާލާއި އެއްގޮތްވާ ގޮތުގުމަތީން އިޝްތިރާކީ އުޞޫލުންނެވެ. ނަމަވެސް، މިއިންޤިލާބުން ރޫސީންނަށް ލިބުނީ، މިނިވަންކަމެކޭ ނުބުނެވޭނެއެވެ. ހަމަހަމަކަމެކޭ ބުނުމީވެސް ޙައްޤުބަހަކަށް ނުހެދޭނެއެވެ. އާދޭހެވެ! "ދަގަނޑު ފަރުދާގެ އަނެއް ފަރާތުގައި، ހިނގަމުންދާ ޙާދިޘާތައް" އަޅުގަނޑުމެންނަށް އެނގޭލެއް ކުޑަކަމަށް އަޅުގަނޑުވެސް އެއްބަސްވަމެވެ. އެހެނެއްކަމަކު އެނގެމުން އިވެމުންދާ ގޮތުންވިއްޔާ ރޫސީންގެ ކޮންމެ ފަރުދެއްމެ ވަނީ ކަސްތަޅުއެޅި ރަނގަޅަށް ބަނދެވިފައެވެ. ޙުއްރިއްޔަތުގެ ވަސްވެސް "ސޮވިޔަޓް ރަޝިޔާ" އަށް ވަނީ އަލްވަދާޢުކިޔާފައެވެ.
އަޅުގަނޑު ކުރީގައި މިދެންނެވި ދުނިޔޭގެ ދަރީން ދެކެ ހެކިވެފައިވާ އެކިއެކި މަނާޡިރުގެ ތެރެއިން ދެތިން މަންޡަރެކެވެ. މިއިން ކޮންމެ ކަމަކީ، އެކަމެއްގެ ރޮނގުން އެކަމެއްގެ ސިފާގައި، އައިސްފައިވާ ބަދަލެކެވެ. ވީމާ މިއިން ކޮންމެ ކަމަކަށްމެ ކިޔޭނީ އިންޤިލާބެކެވެ. އަދި އަޅުގަނޑު ޔަޤީންކުރާގޮތުގައި މިއިން ކޮންމެ ކަމަކީ، އެކަމަކުން ފިސާރި ފުރިހަމަ ޢިބްރަތެއް ހޯދިދާނެ އަގުހުރި ދަރުހެކެވެ.
މިމަޟްމޫނުގެ ފެށުނުތާގައި އަޅުގަނޑު ދަންނަވާފައި އެވަނީ، ޢިލްމީ ގޮތުން އައި އިންޤިލާބެއްގެ ވާހަކައާއި، ޞިނާޢީ ގޮތުން އައި އިންޤިލާބެއްގެ ވާހަކައެވެ. ދެން މިދެންނެވީ ސިޔާސީ ގޮތުން އައި ވަރަށް ބޮޑު ދެ އިންޤިލާބުގެ ވާހަކައެވެ. އަޅުގަނޑު އިޢުތިރާފުވަމެވެ. މިއިން އެއްވެސް ޙާދިޘާއެއް ބަޔާންކުޅައުމުގައި ތަފްޞީލުގެ ތެރެއަށް ދާޚިލްވެވިފައެއް ނެތެވެ. ހަމައެކަނި ދެންނެވިފައިވަނީ ނަމެވެ.
ޝައްކެއްނެތެވެ. އިންޤިލާބުގެ ތެރެއިން އެންމެ ޙަރަކާތްތެރި އެއްޗަކީ، ބައެއް ގޮތްގޮތުން ވިސްނަނީނަމަ، ސިޔާސީ އިންޤިލާބެވެ. އޭގައި ލޭއޮހޮރުވުމާއި ހަމައަށް ދަނީ ކިތަންމެ ފަހަރަކުއެވެ. ނަމަވެސް "އަތަށް ފަށުވީގެ އަންގީއެއް ލައިގެން އިންޤިލާބެއް ނުގެނެވޭނެ" ކަމަށް މާރޝަލް ސްޓަލީން އެބުނުއްވި ބުނުއްވުމަކާއި، އަޅުގަނޑު އެއްބަހެއްނުވާނަމެވެ. އެއަކަށް އެއްވެސް މާނައެއްގައި ތާއީދެއްނުމެ ކުރާނަންމެއެވެ. ސަބަބަކީ އެއާއި އިދިކޮޅު ހެކިތައް ތާރީޚުން ފެންނާންހުންނަކަމެވެ. އެނޫންވެސް ގޮތްގޮތަށް އަޅުގަނޑުމެންގެ ލޯމަތީގައި ހާމަވަމުން ހިނގަމުންދާކަމެވެ.
ސިޔާސީ އިންޤިލާބު ބައެއް ފަހަރަށް ދަނީ ރަސްކަން ޖުމްހޫރިއްޔަތަކަށް އަނބުރަމުންނެެވެ. އަނެއްބައި ފަހަރަށް ޖުމްހޫރިއްޔަތު ރަސްކަމަކަށް ބަދަލުކުރަމުންނެވެ. މިއިން ކޮންމެ ގޮތަކާއި، ކުލައަކީ، މާޟީ އަޅުގަނޑުމެންނަށް ދައްކާފައިވާ އެއްޗެކެވެ. ތާރީޚުން ހެކި ފެންނަންހުރި ކަންތަކެވެ. ކޮންމެ ގޮތެއްގައި ކޮންމެ ސިފައެއްގައި އަޔަސް އަޞްލަށް ބަލާއިރު އެއީ މިނިވަންކަމަށްޓަކައި، ކުރެވޭ ޙަރަކާތެކެވެ. އަޅުވެތިކަމުގެ ޗޭނު އަތްފައިން މޮހާލުމަށްޓަކައި، އުޅެވޭ ގޮތެކެވެ.
ދިވެހި އުއްމަތް މިއަދު އެދުވަހެއްގެ ޒިކުރާ މިދިރުވަނީ މިދެންނެވި ގޮތުން ދިވެހި ރަޢިއްޔަތުން އެޅި އެންމެ ހަރުދަނާ ފިޔަވަޅު އެޅުނު ދުވަހެވެ. ތެދަކީ ތެދެވެ. ޙަޤީޤަތަކީ އަބަދުވެސް ޙަޤީޤަތެވެ. ވީމާ އަޅުގަނޑު ހިތުން ތަޢައްޞުބުން އެއްކިބާވެ ތެދަށް ލޯބިކުރާ ކޮންމެ މީހަކަށްމެ މިއާ ޖެހޭނީ އެއްބަސްވާށެވެ. އާދޭހެވެ! ދިވެހި ޤައުމުގެ ތާރީޚަކުން މިޔަށްވުރެ ވަރުގަދަ އިންޤިލާބެއް މިރޮނގުން އައިކަމެއް އެނގޭކަށްނެތެވެ. މިމުނާސަބަތުގައި ދިވެހި ރަޢިއްޔަތުން ނިހާޔަތަށް ފަޚުރުވެރިވުން ޙައްޤެވެ. ކީއްވެގެންތޯއެވެ؟ މިވަރުގަދަ ބަދަލު ގެނައުމުގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ބިމުގެ އެންމެ ވެލިފުކެއްވެސް ލޭތިއްކަކުން ރަތްނުވާކަމަށްޓަކައެވެ. މިޙާދިޘާއަކީ މާރޝަލް ސްޓާލީން އެބުނުއްވި ބަހާއި ދިމާއިދިކޮޅަށް "އަތަށް ފަށުވީގެ އަންގީއެއް ލައިގެންވެސް" އިންޤިލާބު ގެނެވިދާނެކަމުގެ ދަލީލަކަށް ވާކަމަށްޓަކައެވެ. އަދި ދިވެހީންނަކީވެސް މިނިވަންކަމަށް ލޯބިކުރާ ބައެއްކަމުގެ ހެކި ފެންނަމުންދާކަމަށްޓަކައެވެ.
މިއައި ބަދަލުން ކުރުމުއްދަތެއްގެ ޖުމްހޫރިއްޔަތަކަށްފަހު ދިވެހިރާއްޖޭގެ ވެރިކަން މިއަދު ވަނީ، އަނެއްކާވެސް ރަސްކަމަކަށްވެފައެވެ. މިޔަކީވެސް ދުނިޔޭގެ އުއްމަތްތަކުގެ ކުރިމަތީގައި އާކަމެއްނޫނެވެ. މުޅި ދުނިޔެއަށް މަޝްހޫރު އިނގިރޭސީންގެ ތާރީޚީ މަސްރަޙުންވެސް ހަމަ މިމަންޒަރު ވަނީ ފެނިފައެވެ. އެމީހުންނަށްވެސް އެގާރަ އަހަރުގެ ތަޖުރިބާއަށްފަހު ވިސްނުނީ، ޖުމްހޫރިއްޔަތަކީ، އެބައިމީހުންނާ އެކަށީގެންނުވާ ވެރިކަމެއްކަމެވެ. އާދޭހެވެ! 1649 މ ވަނަ އަހަރު އިނގިރޭސިވިލާތުގައި ހުންނެވި ރަސްގެފާނު އެއްވަނަ ޗާލްސް ދެމިތިބުމުގެ ޢާލަމަށް އެކުރައްވަންޖެހުނު ދަތުރަށްފަހު، އޮލިވަރ ކްރަމްވެލްގެ ވެރިކަމާއި ޒަޢާމަތުގެ ދަށުގައި އެގާރަވަރަކަށް އަހަރު އިނގިރޭސީން ޖުމްހޫރީ ވެރިކަމެއްގެ ތަޖުރިބާކުރިއެވެ. ނަމަވެސް، 1660 މ ވަނަ އަހަރު ކުރީގައި ހުންނެވި ރަސްގެފާނުންގެ ދަރިކަލުން ދެވަނަ ޗާލްސް ތަޚުތަށް އިސްކޮށްފިއެވެ. މިރަސްގެފާނު 25 އަހަރު ރެދަލިކުރެއްވިއެވެ.
އަޅުގަނޑުގެ މައުޟޫޢަކީ އިނގިރޭސީންގެ ތާރީޚެއްނޫނެވެ. ވީމާ ދެވަނަ ޗާލްސްއަށްފަހު ރަސްކަންކުރެއްވި ދެވަނަ ޖޭމްސްއަށް ވީގޮތާއި އެއަށްފަހު އިނގިރޭސި ތަޚުތަށް އިސްވި ރަސްކަލަކާއި ބަޔާންކުރާކަށްނެތީމެވެ. އަޅުގަނޑު މިވާހަކަ މިވަރަށްވެސް ބަޔާންކުޅައީ ޖުމްހޫރިއްޔަތެއް ރަސްކަމަކަށް ބަދަލުކުރުން އެއީ ހަމައެކަނި އަޅުގަނޑުމެން ކުރިކަމެއްނޫންކަން ދަންނަވާލުމަށެވެ. އާދޭހެވެ! ޤައުމުތަކުގެ ކުރިމަތީގައި ޤަދަރުއުފުލިގެންވާ އިނގިރޭސީންވެސް އެތިބީ ހަމަ މިބަދަލުގެނެސްގެންނެވެ.
މިހާރު އިންޤިލާބު މިއޮތީ ކިތަންމެ ފުރިހަމަކޮށްވެސް ގެނެވިފައެވެ. ވީމާ އަދު ކޮންމެ ދިވެހި ފަރުދަކަށްމެ އޮތް އެންމެ މުހިއްމު އަދި މުޤައްދަސް ވާޖިބަކީ، ވޭތުވެދިޔަ ޒަމާނުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލްކުރަމުން މުސްތަޤްބަލާއިމެދު ނަޡަރުހިންގުމެވެ. ކޮންމެ ގޮތެއްގައި ކޮންމެ އަގެއްގައި ނަމަވެސް އުއްމަތުގެ ސަލާމަތް ހޯދުމެވެ. ޤައުމުގެ ދަރީންނަށް އަބަދަށްޓަކައި ފުރިހަމަ ޙަރާރަތު ލިބޭތޯބެލުމެވެ. ޚުދުމުޚުތާރު ގޮތްތައް ކަނޑުވަމުން ދިމިޤްރާޠީ އުޞޫލުތައް ޤައުމުގައި އަށަގެންނެވޭތޯ މަސައްކަތްކުޅައުމެވެ. އާދޭހެވެ! އަޅުގަނޑަށް ވިސްނޭ ގޮތުގައި މިދެންނެވި ދިމިޤްރާޠީ އުޞޫލުގެ އަޞްލަކީ، ކޮންމެ މީހަކު އަނެކަކާއި އެއްހަމައިގައި ހުރުމެއްނޫނެވެ. އަދި ކީއްތޯއެވެ؟ ކޮންމެ މީހަކަށްމެ މާތްރަސްކަލާނގެ އެމީހަކަށް ދެއްވައިފައިވާ މިނިވަންކަން ލިބިފައި އޮތުމެވެ. އެއާއި އަނެކަކު އެއްވެސް މަޢުނައެއްގައި ބެހިނުގަތުމެވެ.
އާދޭހެވެ! މިމާތް އުޞޫލު އަށަގެންނެވުމަށްޓަކައި، ބޭނުމީ ޙިލްމުވެރިކަމެވެ. ޝައްކެއްނެތެވެ. ދީންވެރިކަމާއި ޢިލްމުވެރިކަން ނެތަމަ އެތަނެއް ހަލާކާއި ގެއްލުމުގެ ތެރެއަށް ނުގޮހެއްނުއޮންނާނެއެވެ. މިއީ އިހު އެދުރުން ބުނި ފަންޑިތަބަހެވެ. އާދޭހެވެ! އަލްޤާޟީ ޙަސަން ތާޖުއްދީން ބުނުއްވާފައިވާކަމަށް، އަލްފަޤީހު ޞަލާޙުއްދީން އެމަނިކުފާނުންގެ އެއްރިވާޔަތެއްގައި ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ. "މާތްރަސްކަލާނގެ ބަޔަކަށް ދެރަކަމަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފިއްޔާ އެބައަކުގެ ތެރެއިން ބުއްދިޔާއި ޢިލްމުވެރިކަން ހުސްވެ މޮޔަކަމާއި ޖާހިލުކަން އަތުވެދެއެވެ." ވީމާ ކޮންމެ ގެއްލުމަކާއި، ހަލާކަކުން ސަލާމަތްވުމަށްޓަކައި ކޮންމެ މަތިވެރި އުޞޫލެއް އާލާކުޅައުމަށްޓަކައި ބޭނުމީ ޢިލްމުވެރިކަމެވެ.
މަތީގައި، އެވާ ޢުންވާން ތިޔަބޭފުޅުންގެ ކުރިފުޅުމައްޗަށް މިގެނައީ އޭގެ މާނަ ތިޔައިން ހަމަ އެއްބޭފުޅަކަށް ވެސް އޮޅިވަޑައިގެންފައި އޮވެދާނޭ ހީވެގެނެއްނޫނެވެ. އެއާއިމެދު ތިއަބޭފުޅުންގެ މަޢުލޫމާތުގެ ދާއިރާ ހަނިކަމަށް ވިސްނިގެނެއްވެސް ނޫނެވެ. ހަމައެކަނި މިމުނާސަބަތުގައި އަޅުގަނޑުމެންގެ ކުރިމައްޗަށް ގެނައުމަށް އެންމެ އެކަށީގެންވާ އެއް ޢުންވާނަކީ، މިއީއޭ ހީވެގެންނެވެ. އާދޭހެވެ! އަޅުގަނޑުގެ މިއަދުގެ މައުޟޫޢަކީ، އިންޤިލާބެވެ.
އަޅުގަނޑަށް ވިސްނޭ ގޮތުގައި، މިލަފުޡުގެ މާނައަކީ، އެއް ޙާލަތަކުން އަނެއް ޙާލަތަކަށް، އެއް ގޮތަކުން އަނެއް ގޮތަކަށް، ބަދަލުވެގެންދިއުމެވެ. ޞިނާޢީގޮތުންނާއި، ޒިރާޢީގޮތުން، ޢިލްމީގޮތުންނާއި އަދަބީގޮތުން ތިޖާރީގޮތުންނާއި، ސިޔާސީގޮތުން، މިއިން ކޮންމެ ގޮތަކުންމެ އަންނަ ބޮޑު ބަދަލަކީ، އެގޮތަކުން އަންނަ އިންޤިލާބެކެވެ. ވޭތުވެދިޔަ ޒަމާނުގައި ކަންހިނގާފައިވާ ގޮތްތަކާއި، ދުނިޔޭގެ ތާރީޚުގެ މައްޗަށް ނަޡަރުހިންގާލި ކޮންމެ މީހަކަށްމެ އަޅުގަނޑު މިދެންނެވި އެކި ގޮތްގޮތުން އައިއްސާހުރި އިންޤިލާބުތައް ފެންނާނެކަމާއި މެދަކު ކުޑަވެސް ޝައްކެއްނެތެވެ. މިއިން ކޮންމެ ރޮނގަކުންމެ އެކިއެކި ޤައުމު ދެކިފައިވާ އިންޤިލާބުތައް، ޢަދަދުކުރެވޭ ވަރަށްވުރެވެސް ގިނަވާނެއެވެ.
މީލާދީ ގޮތުން 16 ވަނަ ޤަރުނާއި، 17 ވަނަ ޤަރުނުގެ ތެރޭގައި، ޔޫރަޕުގެ ބައެއް ރަށްރަށުގައި އެއައި "ޢިލްމުގެ އާ އުފަންވުން" ހިމެނޭނީ ދުނިޔެ ދުށް އެންމެ ވަރުގަދަ ޢިލްމީ އިންޤިލާބުކަމަށެވެ. އާދޭހެވެ! މިދެންނެވި ޗާލު ގަސްތައް ހެދިފޯދިގެން އޭގެ ފަރި މާތައް އެންމެ ފުރަތަމަ ފޮޅެންފެށީ، އިޓަލީވިލާތުގެ ފްލޯރެންސްގައެވެ. 18 ވަނަ ޤަރުނުގެ ތެރޭގައި އިނގިރޭސިވިލާތުގައި އަންނަންފެށި ޞިނާޢީ އިންޤިލާބާއި އެއިން ދުނިޔެއާއި، އިންސާނީ ޙަޔާތަށް އައި ބަަދަލަށްވެސް، އިންޤިލާބުގެ ލިސްޓްގައި ދޭންޖެހެނީ މަތިވެރި މަޤާމެކެވެ. އަޅުގަނޑު މިދަންނަވަނީ، ޕަންޑިތު ޖަވާހިރުލާލު ނެހުރޫ އޭނާގެ ދަރިކަނބަލުންނަށް ލިޔުއްވި ސިޓީތަކުން އެކުލެވުނު ތާރީޚީ ފޮތުގައި އެވާ ފަދައިން "ބޮޑު މެޝިނުގެ އައުމުން" އިންސާނުންގެ ދިރިއުޅުމަށް އައި ވަރުގަދަ އެދެވޭ ބަދަލުތަކުގެ ވާހަކައެވެ. އޭގެ ނަތީޖާތައް ހިމަނާކޮޅުންނުލާހައި ގިނައެވެ. އިޝްތިރާކީ އުޞޫލުގެ ބިންގައު ދުނިޔޭގައި އެޅެންފެށުންވެސް ހިމަނަންޖެހެނީ މިކަންތައްތަކުގެ ތެރެއިން އެއްކަމެއްކަމުގައެވެ. އާދެހެވެ! އެއީ ޞިނާޢީ އިންޤިލާބުގެ ނަތީޖާތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ މުހިއްމު ކަންތަކެވެ.
އިޝްތިރާކީ އުޞޫލުގެ ބިންގައު އެޅެންފެށުމުގެ ސަބަބުން ދުނިޔެއަށް އައީ ރަނގަޅެއްތޯ ނުވަތަ ނޫންތޯ ބެލުމުގެ މަސައްކަތާއި، އަޅުގަނޑުގެ މި މަޟްމޫނަކު ކުރިމަތިލާކަށް ނެތީމެވެ. އެކަންތައް ވެފައި އޮތްގޮތަކަށް ވިޔަދެނީއެވެ. އެމައުޟޫޢަށް އިންޞާފުކޮށް އެކަމުގެ ޙަޤީޤަތް ހާމަކުރަން އެދޭބަޔަކު ކުރިޔަދެނީއެވެ.
1789 މ ވަނަ އަހަރު ފަރަންސޭސިވިލާތުގައި، އެތަމްޘީލުވީ އިންޤިލާބުގެ ޢާއްމުކަން ބޮޑެވެ. އެހިނގި ޙާދިޘާތަކާއި 14 ވަނަ ލުއީގެ މަޖާ ޖޯޝީ އަދި ޙައިރާންވާފަދަ ދިރިއުޅުއްވުމާއި، ސޯޅަވަނަ ލުއީގެ ހިތާމަވެރި ނިމުމުގެ ޞަރީޙަކަން ބޮޑެވެ. މިއިންޤިލާބަށްފަހު ސިޔާސީ ގޮތުން މީހުންގެ ޚިޔާލަށް އައީ ވަރަށް ތަފާތު ބަދަލުތަކެކެވެ. އެރޮނގުން ލިބުނީ ވަރަށް ފުރިހަމަ މިނިވަންކަމެކެވެ.
1917 މ ވަނަ އަހަރު ރޫސީވިލާތުގައި އައި އިންޤިލާބް ބައެއް މީހުންގެ ނަޡަރުގައި އަދި މިއަށްވުރެވެސް ވަރުގަދައެވެ. ޒަމާނުއްސުރެ ރަސްކަންކުރައްވަމުން ވަޑައިގަތް ޒާރުންގެ ޙުކޫމަތު އެއިންޤިލާބަށްފަހު އުވާލެވުނީއެވެ. ލެނިން އާ ސަރުކާރެއް އުފެއްދީއެވެ، އާދޭހެވެ! ޖަރުމަނުވިލާތުގައި، އުފެދުނު މަޝްހޫރު ކާލް މާކްސްގެ ޚިޔާލާއި އެއްގޮތްވާ ގޮތުގުމަތީން އިޝްތިރާކީ އުޞޫލުންނެވެ. ނަމަވެސް، މިއިންޤިލާބުން ރޫސީންނަށް ލިބުނީ، މިނިވަންކަމެކޭ ނުބުނެވޭނެއެވެ. ހަމަހަމަކަމެކޭ ބުނުމީވެސް ޙައްޤުބަހަކަށް ނުހެދޭނެއެވެ. އާދޭހެވެ! "ދަގަނޑު ފަރުދާގެ އަނެއް ފަރާތުގައި، ހިނގަމުންދާ ޙާދިޘާތައް" އަޅުގަނޑުމެންނަށް އެނގޭލެއް ކުޑަކަމަށް އަޅުގަނޑުވެސް އެއްބަސްވަމެވެ. އެހެނެއްކަމަކު އެނގެމުން އިވެމުންދާ ގޮތުންވިއްޔާ ރޫސީންގެ ކޮންމެ ފަރުދެއްމެ ވަނީ ކަސްތަޅުއެޅި ރަނގަޅަށް ބަނދެވިފައެވެ. ޙުއްރިއްޔަތުގެ ވަސްވެސް "ސޮވިޔަޓް ރަޝިޔާ" އަށް ވަނީ އަލްވަދާޢުކިޔާފައެވެ.
އަޅުގަނޑު ކުރީގައި މިދެންނެވި ދުނިޔޭގެ ދަރީން ދެކެ ހެކިވެފައިވާ އެކިއެކި މަނާޡިރުގެ ތެރެއިން ދެތިން މަންޡަރެކެވެ. މިއިން ކޮންމެ ކަމަކީ، އެކަމެއްގެ ރޮނގުން އެކަމެއްގެ ސިފާގައި، އައިސްފައިވާ ބަދަލެކެވެ. ވީމާ މިއިން ކޮންމެ ކަމަކަށްމެ ކިޔޭނީ އިންޤިލާބެކެވެ. އަދި އަޅުގަނޑު ޔަޤީންކުރާގޮތުގައި މިއިން ކޮންމެ ކަމަކީ، އެކަމަކުން ފިސާރި ފުރިހަމަ ޢިބްރަތެއް ހޯދިދާނެ އަގުހުރި ދަރުހެކެވެ.
މިމަޟްމޫނުގެ ފެށުނުތާގައި އަޅުގަނޑު ދަންނަވާފައި އެވަނީ، ޢިލްމީ ގޮތުން އައި އިންޤިލާބެއްގެ ވާހަކައާއި، ޞިނާޢީ ގޮތުން އައި އިންޤިލާބެއްގެ ވާހަކައެވެ. ދެން މިދެންނެވީ ސިޔާސީ ގޮތުން އައި ވަރަށް ބޮޑު ދެ އިންޤިލާބުގެ ވާހަކައެވެ. އަޅުގަނޑު އިޢުތިރާފުވަމެވެ. މިއިން އެއްވެސް ޙާދިޘާއެއް ބަޔާންކުޅައުމުގައި ތަފްޞީލުގެ ތެރެއަށް ދާޚިލްވެވިފައެއް ނެތެވެ. ހަމައެކަނި ދެންނެވިފައިވަނީ ނަމެވެ.
ޝައްކެއްނެތެވެ. އިންޤިލާބުގެ ތެރެއިން އެންމެ ޙަރަކާތްތެރި އެއްޗަކީ، ބައެއް ގޮތްގޮތުން ވިސްނަނީނަމަ، ސިޔާސީ އިންޤިލާބެވެ. އޭގައި ލޭއޮހޮރުވުމާއި ހަމައަށް ދަނީ ކިތަންމެ ފަހަރަކުއެވެ. ނަމަވެސް "އަތަށް ފަށުވީގެ އަންގީއެއް ލައިގެން އިންޤިލާބެއް ނުގެނެވޭނެ" ކަމަށް މާރޝަލް ސްޓަލީން އެބުނުއްވި ބުނުއްވުމަކާއި، އަޅުގަނޑު އެއްބަހެއްނުވާނަމެވެ. އެއަކަށް އެއްވެސް މާނައެއްގައި ތާއީދެއްނުމެ ކުރާނަންމެއެވެ. ސަބަބަކީ އެއާއި އިދިކޮޅު ހެކިތައް ތާރީޚުން ފެންނާންހުންނަކަމެވެ. އެނޫންވެސް ގޮތްގޮތަށް އަޅުގަނޑުމެންގެ ލޯމަތީގައި ހާމަވަމުން ހިނގަމުންދާކަމެވެ.
ސިޔާސީ އިންޤިލާބު ބައެއް ފަހަރަށް ދަނީ ރަސްކަން ޖުމްހޫރިއްޔަތަކަށް އަނބުރަމުންނެެވެ. އަނެއްބައި ފަހަރަށް ޖުމްހޫރިއްޔަތު ރަސްކަމަކަށް ބަދަލުކުރަމުންނެވެ. މިއިން ކޮންމެ ގޮތަކާއި، ކުލައަކީ، މާޟީ އަޅުގަނޑުމެންނަށް ދައްކާފައިވާ އެއްޗެކެވެ. ތާރީޚުން ހެކި ފެންނަންހުރި ކަންތަކެވެ. ކޮންމެ ގޮތެއްގައި ކޮންމެ ސިފައެއްގައި އަޔަސް އަޞްލަށް ބަލާއިރު އެއީ މިނިވަންކަމަށްޓަކައި، ކުރެވޭ ޙަރަކާތެކެވެ. އަޅުވެތިކަމުގެ ޗޭނު އަތްފައިން މޮހާލުމަށްޓަކައި، އުޅެވޭ ގޮތެކެވެ.
ދިވެހި އުއްމަތް މިއަދު އެދުވަހެއްގެ ޒިކުރާ މިދިރުވަނީ މިދެންނެވި ގޮތުން ދިވެހި ރަޢިއްޔަތުން އެޅި އެންމެ ހަރުދަނާ ފިޔަވަޅު އެޅުނު ދުވަހެވެ. ތެދަކީ ތެދެވެ. ޙަޤީޤަތަކީ އަބަދުވެސް ޙަޤީޤަތެވެ. ވީމާ އަޅުގަނޑު ހިތުން ތަޢައްޞުބުން އެއްކިބާވެ ތެދަށް ލޯބިކުރާ ކޮންމެ މީހަކަށްމެ މިއާ ޖެހޭނީ އެއްބަސްވާށެވެ. އާދޭހެވެ! ދިވެހި ޤައުމުގެ ތާރީޚަކުން މިޔަށްވުރެ ވަރުގަދަ އިންޤިލާބެއް މިރޮނގުން އައިކަމެއް އެނގޭކަށްނެތެވެ. މިމުނާސަބަތުގައި ދިވެހި ރަޢިއްޔަތުން ނިހާޔަތަށް ފަޚުރުވެރިވުން ޙައްޤެވެ. ކީއްވެގެންތޯއެވެ؟ މިވަރުގަދަ ބަދަލު ގެނައުމުގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ބިމުގެ އެންމެ ވެލިފުކެއްވެސް ލޭތިއްކަކުން ރަތްނުވާކަމަށްޓަކައެވެ. މިޙާދިޘާއަކީ މާރޝަލް ސްޓާލީން އެބުނުއްވި ބަހާއި ދިމާއިދިކޮޅަށް "އަތަށް ފަށުވީގެ އަންގީއެއް ލައިގެންވެސް" އިންޤިލާބު ގެނެވިދާނެކަމުގެ ދަލީލަކަށް ވާކަމަށްޓަކައެވެ. އަދި ދިވެހީންނަކީވެސް މިނިވަންކަމަށް ލޯބިކުރާ ބައެއްކަމުގެ ހެކި ފެންނަމުންދާކަމަށްޓަކައެވެ.
މިއައި ބަދަލުން ކުރުމުއްދަތެއްގެ ޖުމްހޫރިއްޔަތަކަށްފަހު ދިވެހިރާއްޖޭގެ ވެރިކަން މިއަދު ވަނީ، އަނެއްކާވެސް ރަސްކަމަކަށްވެފައެވެ. މިޔަކީވެސް ދުނިޔޭގެ އުއްމަތްތަކުގެ ކުރިމަތީގައި އާކަމެއްނޫނެވެ. މުޅި ދުނިޔެއަށް މަޝްހޫރު އިނގިރޭސީންގެ ތާރީޚީ މަސްރަޙުންވެސް ހަމަ މިމަންޒަރު ވަނީ ފެނިފައެވެ. އެމީހުންނަށްވެސް އެގާރަ އަހަރުގެ ތަޖުރިބާއަށްފަހު ވިސްނުނީ، ޖުމްހޫރިއްޔަތަކީ، އެބައިމީހުންނާ އެކަށީގެންނުވާ ވެރިކަމެއްކަމެވެ. އާދޭހެވެ! 1649 މ ވަނަ އަހަރު އިނގިރޭސިވިލާތުގައި ހުންނެވި ރަސްގެފާނު އެއްވަނަ ޗާލްސް ދެމިތިބުމުގެ ޢާލަމަށް އެކުރައްވަންޖެހުނު ދަތުރަށްފަހު، އޮލިވަރ ކްރަމްވެލްގެ ވެރިކަމާއި ޒަޢާމަތުގެ ދަށުގައި އެގާރަވަރަކަށް އަހަރު އިނގިރޭސީން ޖުމްހޫރީ ވެރިކަމެއްގެ ތަޖުރިބާކުރިއެވެ. ނަމަވެސް، 1660 މ ވަނަ އަހަރު ކުރީގައި ހުންނެވި ރަސްގެފާނުންގެ ދަރިކަލުން ދެވަނަ ޗާލްސް ތަޚުތަށް އިސްކޮށްފިއެވެ. މިރަސްގެފާނު 25 އަހަރު ރެދަލިކުރެއްވިއެވެ.
އަޅުގަނޑުގެ މައުޟޫޢަކީ އިނގިރޭސީންގެ ތާރީޚެއްނޫނެވެ. ވީމާ ދެވަނަ ޗާލްސްއަށްފަހު ރަސްކަންކުރެއްވި ދެވަނަ ޖޭމްސްއަށް ވީގޮތާއި އެއަށްފަހު އިނގިރޭސި ތަޚުތަށް އިސްވި ރަސްކަލަކާއި ބަޔާންކުރާކަށްނެތީމެވެ. އަޅުގަނޑު މިވާހަކަ މިވަރަށްވެސް ބަޔާންކުޅައީ ޖުމްހޫރިއްޔަތެއް ރަސްކަމަކަށް ބަދަލުކުރުން އެއީ ހަމައެކަނި އަޅުގަނޑުމެން ކުރިކަމެއްނޫންކަން ދަންނަވާލުމަށެވެ. އާދޭހެވެ! ޤައުމުތަކުގެ ކުރިމަތީގައި ޤަދަރުއުފުލިގެންވާ އިނގިރޭސީންވެސް އެތިބީ ހަމަ މިބަދަލުގެނެސްގެންނެވެ.
އާދޭހެވެ! މިމާތް އުޞޫލު އަށަގެންނެވުމަށްޓަކައި، ބޭނުމީ ޙިލްމުވެރިކަމެވެ. ޝައްކެއްނެތެވެ. ދީންވެރިކަމާއި ޢިލްމުވެރިކަން ނެތަމަ އެތަނެއް ހަލާކާއި ގެއްލުމުގެ ތެރެއަށް ނުގޮހެއްނުއޮންނާނެއެވެ. މިއީ އިހު އެދުރުން ބުނި ފަންޑިތަބަހެވެ. އާދޭހެވެ! އަލްޤާޟީ ޙަސަން ތާޖުއްދީން ބުނުއްވާފައިވާކަމަށް، އަލްފަޤީހު ޞަލާޙުއްދީން އެމަނިކުފާނުންގެ އެއްރިވާޔަތެއްގައި ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ. "މާތްރަސްކަލާނގެ ބަޔަކަށް ދެރަކަމަކަށް އިރާދަކުރައްވައިފިއްޔާ އެބައަކުގެ ތެރެއިން ބުއްދިޔާއި ޢިލްމުވެރިކަން ހުސްވެ މޮޔަކަމާއި ޖާހިލުކަން އަތުވެދެއެވެ." ވީމާ ކޮންމެ ގެއްލުމަކާއި، ހަލާކަކުން ސަލާމަތްވުމަށްޓަކައި ކޮންމެ މަތިވެރި އުޞޫލެއް އާލާކުޅައުމަށްޓަކައި ބޭނުމީ ޢިލްމުވެރިކަމެވެ.
ކިޔުންތެރިންގެ ހިޔާލު