(މިއީ ހިޖުރައިން 1320 / މީލާދީން 1902 ވަނަ އަހަރުގެ ތެރޭގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚު ދިވެހި ބަހުން ލިޔުމަށްޓަކައި، އައްސުލްޠާން އަލްޙާއްޖު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން އިސްކަންދަރުގެ އަމުރުފުޅަށް އެކުލަވާލެވުނު ކޮމިޓީން ލިޔުނު 'ދިވެހި ތާރީޚު' ފޮތުން ނަގައިގެން މިޒަމާނުގެ ބަހުރުވަޔަށް ބަދަލުކޮށްގެން ލިޔާ ސިލްސިލާ މަޒުމޫނުތަކެކެވެ.)

އަނދިރި އަނދިރިން ޤަތުލުވެ ބޮޑުތަކުރުފާނު ރަސްކަމުގެ ތަޚުތުގައި އިށީނދެވަޑައިގަތީ ހިޖުރައިން 1 ރަބީޢުލްއައްވަލް 981 (މީލާދީން 1 ޖުލައި 1573) ގައެވެ. އަނދިރި އަނދިރިން ވެރިކަންކުރީ 15 އަހަރާއި 6 މަސް ދުވަހުއެވެ.

އައްސުލްޠާން އަލްޣާޒީ މުޙައްމަދު (ތަކުރުފާނުލްއަޢުޡަމް) ގެ ކޮލީ ނަންފުޅަކީ ސިރީ ސަވާދީއްދަ މަހާރަދުންނެވެ. މި ރަސްގެފާނު ރަސްކަމުގެ ގަނޑުވަރު އިމާރާތްކުރައްވައި، ދައުލަތުގެ ކަންކަން ހަރުދަނާކުރައްވައި، އާދަކާދަތައް އެކަށައެޅުއްވިއެވެ. އަދި އެ ރަސްގެފާނުގެ އެއްބަނޑު އެއްބަފާ ކޮއްކޮ، ޙަސަން ޚަޠީބު ތަކުރުފާނު، ރަސްކަމުގެ ބައިވެރިއެއްގެ ގޮތުގައި ހަމަޖައްސަވައި، އޭނާއަށް ރަންނަބަނޑޭރި ކިލެގެފާނުގެ ލަޤަބު ދެއްވައި ކޮލިލެއްވިއެވެ. މީގެއިތުރުން، ޢަލީ ޙާޖީއަށް ދޮށިމޭނާ ތަކުރުފާނުގެ ލަޤަބު ދެއްވައި ކޮލިލައްވައި، ބޮޑުވަޒީރުކަމުގެ މަޤާމު ޙަވާލުކުރެއްވިއެވެ. އަދި ޙަސަން ޙާޖީއަށް ވެލާނާކަމުގެ ލަޤަބު ދެއްވައި ކޮލިލެއްވިއެވެ.

މި ރަސްގެފާނު ރަސްކަމާ ޙަވާލުވެވަޑައިގަތްއިރު، ދިވެހިރާއްޖޭގައި ދީނީ ޢިލްމުވެރިއަކު ނެތެވެ. ޕޯޗުގީޒުން ދިވެހިރާއްޖެ ހިފީ، އަލްފަޤީހު ސުލައިމާން އަލްމަދަނީ އިބްނު މުޙައްމަދު އިބްނު ޢީސާ އައްތަރީލީ އަލްޔަމަނީ ނަމަކަށް ކިޔުނު ޢިލްމުވެރި ދަންނަބޭކަލަކު ދިވެހިރާއްޖޭގައި ފެތުރުއްވި ޢިލްމު، އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިވަރުންނާއި، އެ ދަރިވަރުންގެ ދަރިވަރުންނާއި، އަދި އެ ބޭކަލުންގެ ދަރިވަރުން ނިޔާވެ ނެތިދިޔުމާ ގުޅިގެން، ދިވެހިރާއްޖެއިން މުޅިން ނެތި ދިޔަތާ ގާތްގަނޑަކަށް 30 އަހަރު ފަހުންނެވެ.

ޕޯޗުގީޒުން ދިވެހިރާއްޖެ އިސްތިޢުމާރުކުރި ދުވަސްވަރު، ޝަރުޢީ ޢިލްމުވެރިއަކު ރާއްޖޭގައި ނެތެވެ. އެމީހުންގެ ނުބައި ފިތުނައިގެ އަސަރު ދިވެހިރާއްޖެއަށް ކުރީ، ޢިލްމީ ގޮތުން ރާއްޖެ ނިކަމެތިވެފައިވާ ދަނޑިވަޅެއްގައެވެ. މާތްރަސްކަލާނގެ ބަޔަކަށް ފިތުނައެއް ނުވަތަ މުޞީބާތެއް ޖައްސަވަން އިރާދަކުރައްވާ ހިނދު، އެބައެއްގެ ތެރެއިން ޢިލްމުވެރިން ހުސްކުރައްވައެވެ.

މުޙައްމަދު ރަސްގެފާނަށް ދީނީ އަދި ދުނިޔަވީ ކަންކަން ހިންގެވުމަށް ޢިލްމުވެރިއަކު ބޭނުންފުޅުވެ، އެކަމާ ކަންބޮޑުވެ ވަޑައިގަތް ދަނޑިވަޅުގައި، ޙަޟްރަމައުތުގައި ހުންނެވި ދިވެހި ޢިލްމުވެރިއަކު ރާއްޖެ ދުރުވިއެވެ. މި ބޭކަލަކީ އައްޝައިޚް މުޙައްމަދު ޖަމާލުއްދީނެވެ. މި ކަލޭގެފާނު ޝަރުޢީ ޢިލްމު އުނގެނުމަށްޓަކައި ކަރައަށް ދުރުވީ ކަޅު މުޙައްމަދު ރަސްގެފާނުގެ ދަރިކަލުން، ޝީރާޒީ ޙަސަން ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގައެވެ. ޝީރާޒީ ޙަސަން ރަސްގެފާނު ރަސްކަންކުރެއްވީ މީލާދީން 1529 އިން 1549 އަށެވެ.

އައްޝައިޚް މުޙައްމަދު ޖަމާލުއްދީން ޙިޖާޒުކަރައިގެ ބިމުގައި ދަތުރުކުރެއްވައި ޢިލްމު ޙާޞިލުކުރެއްވީ ޙަޟްރަމައުތުގެ އެކިއެކި ޢިލްމުވެރި އެދުރުންގެ އަރިހުންނެވެ. އެކަލޭގެފާނު ދިވެހިރާއްޖެއަށް ދުރުވުމުން، މުޙައްމަދު ރަސްގެފާނު ވަރަށް އުފާފުޅުވެ، އެކަލޭގެފާނަށް ޚާއްޞަ އިޙްތިރާމް ދެއްވިއެވެ. އަދި ގިނަ އިނާމްތަކެއް ދެއްވައި، ރަސްގެފާނުގެ އަރިހުގައި ހުންނެވުމަށް އެދިވަޑައިގަތެވެ. ނަމަވެސް، އެކަލޭގެފާނުގެ ޒުހުދުވެރިކަމާއި ވަރަޢަވެރިކަމުގެ ސަބަބުން، އެކަމަށް އިންކާރު ކުރައްވައި، އެކަހެރި ފުށި ރަށެއްގައި ދިރިއުޅުއްވުމަށް އެދިވަޑައިގަތެވެ. އަދި ރަސްގެފާނުގެ ހުއްދަ ލިބިވަޑައިގަތުމާއެކު، ހުވަދުއަތޮޅު ވާދޫއަށް ދުރުވިއެވެ.

ވާދޫއަށް ވަޑައިގަތުމުން، އެރަށުގެ ވެރިޔާ މުޙައްމަދު ފަޑިއަތް ތަކުރުފާނު އެކަލޭގެފާނަށް ޚާއްޞަ އިޙްތިރާމެއް ދެއްވައި، ފަސޭހަ ތަނެއްގައި ގެއެއް ބިނާކޮށްދެއްވިއެވެ. އޭގެފަހުން، އެރަށުގައި ހުންނަވައިގެން ފަޑިއަތް ތަކުރުފާނުގެ ދަރިކަލުން ޢަލީ ނާއިބު ތަކުރުފާނަށް ކިޔަވައިދެއްވަން ފެއްޓެވިއެވެ. އަދި އެއަށް ފަހު، އެކަލޭގެފާނުގެ އަރިހުން ޢިލްމު ޙާޞިލުކުރުމަށް އެކި ސަރަޙައްދުތަކުން ދަރިވަރުން އަންނަން ފެއްޓިއެވެ.

ދެން އައްޝައިޚް މުޙައްމަދު ޖަމާލުއްދީން (ވާދޫ ދަންނަކަލޭގެފާނު) ދަރިވަރުންނަށް ކިޔަވައިދެއްވުމާއި މާތްރަސްކަލާނގެ ކިބައަށް އަޅުކަންކުރެއްވުމުގައި މަޝްޣޫލުވެ ހުންނަވައި އެރަށުގައި ނިޔާވެއްޖެއެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިވަރުންކުރެ އެންމެ މޮޅުކަމަށް ފާހަގަކޮށްލެވޭ ދަރިވަރުންނަކީ އަބޫބަކުރު ފަނޑިޔާރު ތަކުރުފާނާއި، އައްޑޫ ބޮޑު ފަނޑިޔާރުގެ ތަކުރުފާނެވެ.

https://ras.mv/storage/AkQJGXbf0RBARNVVniVNxDE67r00VHoibgwAeW2f.jpg

ދެން އުތީމު މުޙައްމަދު ރަސްގެފާނު (އަލްޣާޒީ މުޙައްމަދު ބޮޑުތަކުރުފާނު) ދީނާއި ދުނިޔޭގެ ކަންތަކުގައި ޤާއިމުވެ ހުންނަވައި ޢަދުލުވެރި ރަސްކަމެއް ކުރައްވައި ހިޖުރައިން 993 ވަނަ އަހަރުގެ ރަމަޟާން މަހުގެ ފުރަތަމަ ދުވަހު އަވަހާރަވެއްޖެއެވެ. އެއީ މީލާދީން 27 އޮގަސްޓު 1585 އެވެ.

މި ރަސްގެފާނަކީ ޙިކުމަތްތެރި، ޢަދުލުވެރި، ރައްޔިތުންނަށް އޯގާތެރި އަދި ދީނަށް ލޯބިކުރެއްވި ރަސްކަލެކެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚުގައި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް އަސްކަރީން (ސިފައިން) ތަރުތީބުކުރައްވައި، އެ ބޭކަލުންނަށް އުޖޫރައެއްގެ ގޮތުން ދެއްވާނެ ބޮއްޔާއި ރޯނުގެ ކަންކަން ހަމަޖައްސަވައި، މަހަކު ދެފަހަރު ހަނޑޫ ދެއްވައި، އަހަރަކު ތިންފަހަރު ފޭލި ދެއްވުމުގެ އުސޫލު ކަނޑައެޅުއްވީ މި ރަސްގެފާނެވެ.

https://ras.mv/storage/z1oz3Zr8oLPSPXtxKeFwLaluzio9mFMXJpgMD76q.jpg

މި ރަސްގެފާނުގެ ވެރިކަމުގައި ރައްޔިތުން ދިރިއުޅުނީ ތަނަވަސްކަމާއި ފާގަތިކަމުގައެވެ. މުޖުތަމަޢުގައި އަމަންއަމާންކަން ޤާއިމުވެފައިވުމާއެކު، އެކަކު އަނެކަކަށް އަނިޔާވެރިވުމުގެ ޢަމަލުތައް ވަނީ ނައްތާލެވިފައެވެ. މި ރަސްގެފާނު އަވަހާރަވި ދުވަހު، ރަސްގެފާނުގެ ޢަހުދާ އެއްގޮތަށް، ރަސްގެފާނުގެ އިބްރާހީމް އޭ ކިޔުނު ދަރިކަލުންނަށް ބައިޢަތު ހިފެވި، ރަސްކަމުގެ ތަޚުތުގައި އިށީނދޭވަޑައިގެންނެވިއެވެ. މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުލްއަޢުޡަމް ރަސްކަން ކުރެއްވީ ބާރަ އަހަރާއި ހަ މަސް ދުވަހުގެ މުއްދަތަށެވެ.