(މިއީ ހިޖުރައިން 1320 / މީލާދީން 1902 ވަނަ އަހަރުގެ ތެރޭގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚު ދިވެހި ބަހުން ލިޔުމަށްޓަކައި، އައްސުލްޠާން އަލްޙާއްޖު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން އިސްކަންދަރުގެ އަމުރުފުޅަށް އެކުލަވާލެވުނު ކޮމިޓީން ލިޔުނު 'ދިވެހި ތާރީޚު' ފޮތުން ނަގައިގެން މިޒަމާނުގެ ބަހުރުވަޔަށް ބަދަލުކޮށްގެން ލިޔާ ސިލްސިލާ މަޒުމޫނުތަކެކެވެ.)

އުތީމު މުޙައްމަދު ރަސްގެފާނު (އަލްޣާޒީ މުޙައްމަދު ބޮޑުތަކުރުފާނު) އަވަހާރަވީ ހިޖުރައިން 993 ވަނަ އަހަރުގެ ރަމަޟާން މަހުގެ ފުރަތަމަ ދުވަހުއެވެ. އެއީ މީލާދީން 1585 ވަނަ އަހަރުގެ އޮގަސްޓު މަހުގެ 27 ވަނަ ދުވަހުއެވެ. މި ރަދުން ރަސްކަން ކުރެއްވީ 12 އަހަރާއި 6 މަސް ދުވަހުގެ މުއްދަތަށެވެ. މި ރަދުން އަވަހާރަވީ ދުވަހު، ރަދުންގެ ޢަހުދާ އެއްގޮތަށް، ރަދުންގެ ދަރިކަލުން އިބްރާހީމް ކަލާފާނަށް ބައިޢަތު ހިފުނެވެ. އަދި އިބްރާހީމް ކަލާފާނު ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަސްކަމުގެ ތަޚުތުގައި އިށީނދެވަޑައިގެންނެވިއެވެ.

އައްސުލްޠާން އިބްރާހީމް އިބްނު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު (އަލްޣާޒީ މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުލްއަޢުޡަމް) ރަދުންގެ ދިވެހި ނަންފުޅަކީ ސިރީ ސަންދަ ސުވަރުދަ ލޯކަ މަހާރަދުންނެވެ. މި ރަސްގެފާނަކީ ހައިބަވަންތަ، ބުއްދިވެރި، ޢަދުލުވެރި އަދި ޢިލްމުވެރި ރަސްކަލެކެވެ. މި ރަދުން ޢިލްމު ޙާޞިލުކުރެއްވީ އަބޫބަކުރު ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނުގެ ކިބައިންނެވެ.

މި ރަސްގެފާނަކީ ދީނުގެ ދަންނަބޭކަލުންނަށް ލޯބިކުރައްވައި، ޢިލްމު އުނގެނުމަށް ބާރުއަޅުއްވައި، ޢިލްމުވެރިންނަށް އެހީތެރިވެވަޑައިގަންނަވައި، ގިނަ ކަންކަމުގައި އެ ބޭފުޅުންނާ މަޝްވަރާކުރައްވައި، ރައްޔިތުންގެ ދަތި އުނދަގޫ ޙާލަތުތައް ބައްލަވައި، ޢަދުލުވެރިކަމާއެކު ރަސްކަން ކުރެއްވި ބޭފުޅެކެވެ.

މި ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމަށް 24 އަހަރު ވުމަށްފަހު، މަލާބާރީންގެ ފޭރޭމީހުންގެ ގުރާބުތަކެއް ދިވެހިރާއްޖެއަށް އައެވެ. މި ޚަބަރު އިވިވަޑައިގަތުމާއެކު، ރަސްގެފާނު ވަޒީރުންނާއި އަމީރުންނާއި އަދި ފަނޑިޔާރުކަމުގެ މަޤާމުގައި ހުންނެވި ހައްދުންމަތީ ފޮނަދޫ މުޙައްމަދު ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު ހިމެނޭ ގޮތަށް އެންމެން އެއްކުރައްވައި، ހަނގުރާމަކުރެއްވުމާމެދު މަޝްވަރާކުރެއްވިއެވެ. މި މަޝްވަރާގައި، ހައްދުންމަތީ ފޮނަދޫ މުޙައްމަދު ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު ހަނގުރާމަކުރުމަށްވުރެ ފިލައިގެން ދިޔުން މޮޅުކަމުގައި ފަތުވާ ދެއްވިއެވެ.

ދެން ރަސްގެފާނު އަވަސް އަވަހަށް ބޮޑު ގުރާބަކަށް އަރައިވަޑައިގެން ދެކުނަށް ފުރާވަޑައިގެންނެވިއެވެ. ރާއްޖެއަށް އެރި ދުޝްމަނުންނަށް މިކަން އެނގިގެން ގޮސް، ކަނޑުމަތީން ރަސްގެފާނުގެ ގުރާބާ ދިމާކުރިއެވެ. މިހިސާބުން ދެފަރާތުގެ މެދުގައި ކަނޑުމަތީ ހަނގުރާމައެއް ފެށުނެވެ. ނަމަވެސް އެ ވަގުތު ރަސްގެފާނުގެ ގުރާބުގައި ތިބި ގިނަ މީހުން ކަނޑަށް ފުންމާލައި، ފަތާފައި ގޮސް ކައިރީގައި އޮތް ފަޅުރަށަކަށް އެރިއެވެ. ރަސްގެފާނާއި، އަރިހުގައި ހުންނެވި ޖަމާލުކަލޯއާ ދެކަލުން ދުޝްމަނުންނާ ހަނގުރާމަކުރައްވައި ޝަހީދުވިއެވެ.

ދެން ދުޝްމަނުން ރަސްގެފާނުގެ ގުރާބަށް އަރައި، އޭގައި ހުރި މުދަލާއި ހަތިޔާރުތައް ނެގުމަށްފަހު ގުރާބު ދޫކޮށްލާފައި ދިޔައެވެ. ގުރާބު ބެހެމުން ގޮސް، ލައްވީ އަރިއަތޮޅު ހަންޏާމީދޫއަށެވެ. އެރަށުގެ ރައްޔިތުންނަށް ގުރާބު ފެނުމުން، އެއަށް އަރައި ބެލިއިރު ރަސްގެފާނާއި ޖަމާލުކަލޯގެ ޝަހީދުވެފައި އޮތް ތަން ފެނުނެވެ. ދެން އެ ދެކަލުންގެ ހަށިކޮޅު ނަގައިގެން ގޮސް އެރަށުގެ މިސްކިތްދޮށުގައި ފަސްދާނުލިއެވެ.



ރަސްގެފާނު އަވަހާރަކޮށްލާފައި ދިޔަ ދުޝްމަނުންގެ މީހުން މާލެއަށް އެރިއެވެ. އަދި ރަސްކަމުގެ ކޯލުތެރޭގައި ހުރި މުދާތައް ފޭރި، ރަސްގެފާނުގެ އާއިލާގެ ބޭބޭފުޅުންނަށް އަނިޔާކުރުމަށްފަހު، ކަޅުތުއްކަލާ ގޮވައިގެން ކަންނަންނޫރަށް ފުރައިގެން ދިޔައެވެ. ކަޅުތުއްކަލާއަކީ ބޮޑުތަކުރުފާނުގެ ބޭބެ ޢަލީ ޚަޠީބު ތަކުރުފާނުގެ ދަރިކަނބަލުން، މަރިޔަމް ކަނބާދިކިލަގޭގެ ދަރިކަނބަލުން އާމިނާ މާވާކިލަގެފާނުގެ ދަރިކަލުންނެވެ. ކަޅުތުއްކަލާގެ ބައްޕައަކީ ޢުމަރު މާފަހަތްކިލެގެއެވެ. ކަޅުތުއްކަލާ ކަންނަންނޫރަށް ގެންދިޔުމުން ދުވަސްތަކެއް ވަންދެން އަލީރާޖާ އެމަނިކުފާނު ހައްޔަރުކޮށްފައި ބެހެއްޓެވިއެވެ. ދެން ދޫކޮށްލެއްވީމަ އެނބުރި މާލެ ވަޑައިގެންނެވިއެވެ.

ކަލާފާނު ޝަހީދުވީ ހިޖުރައިން 1017 ވަނަ އަހަރުގެ ޝައްވާލު މަހުގެ 28 ވީ ބުދަ ދުވަހުއެވެ. އެއީ މީލާދީން 1609 ވަނަ އަހަރުގެ ފެބްރުއަރީ މަހުގެ 4 ވަނަ ދުވަހެވެ. އޭގެ ފަހުން، މަޑިފުށީ އޮޅިގިނާކިލަގޭގެ ދަރިކަލުން އައްސުލްޠާން ޙުސައިން (ޙުސައިން ފާމުލަދޭރި ކިލަގެފާނު) ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަސްކަމަށް އިސްވެވަޑައިގަތެވެ.

ކަލާފާނުގެ ވެރިކަމުގެ ފަހު ދުވަސްވަރު، ފަނޑިޔާރުކަމުގެ މަޤާމުގައި ހުންނެވި ފޮނަދޫ މުޙައްމަދު ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު، ކަލާފާނު އަވަހާރަވުމާ ގުޅިގެން ފަނޑިޔާރުކަން ދޫކުރައްވައި، އަމިއްލަ ރަށަށް ވަޑައިގަތެވެ. އޭގެ ފަހުން، އައްޑޫ މީދޫ ޙަސަން ނާއިބު ތަކުރުފާނުގެ ދަރިކަލުން ބޮޑުފަނޑިޔާރު ތަކުރުފާނު ގެންނަވައި، އެ ތަކުރުފާނަށް ފަނޑިޔާރުކަން ދެއްވިއެވެ.

އައްސުލްޠާން ޙުސައިން، ކަލާފާނުގެ ހުވަފަތް އަނބިކަނބަލުން ކަނބާ ޢާއިޝާ ރަނިކިލަގެފާނާ ކައިވެނިބައްލަވައިގަތެވެ. މި ކަނބާފާނުގެ ބަނޑުފުޅުން އައްސުލްޠާން ޙުސައިނަށް ތިން ދަރިކަލުންނާއި ދަރިކަނބަލަކު ލިބިވަޑައިގެންނެވިއެވެ.

އައްސުލްޠާން ޙުސައިނަކީ ރައްޔިތުންނަށް އޯގާތެރި އަދި ޢަދުލުވެރި ރަސްކަލެކެވެ.



އެ ރަދުން 11 އަހަރާއި 5 މަސްދުވަހު ރަސްކަން ކުރެއްވުމަށްފަހު، ހިޖުރައިން 1029 (މީލާދީން 1620) ވަނަ އަހަރު މާލެއަތޮޅު ގުރައިދޫގައި އަވަހާރަވިއެވެ.